Kontsentsu zientifikoa

Adostasun zientifikoa komunitate zientifikoaren azterketa-eremu jakin batean ematen da. Bertan ematen den iritzi kolektiboa, jarrera eta iritzia da. Adostasuna lortzeko, akordio orokorra lortu behar da, baina batasuna^[1] lortzea ez da beharrezkoa.

Adostasuna eztabaida zientifikoaren^[2] bidez lortu ohi da. Etika zientifikoak ideia berriak argitaratzea eskatzen du, baita behatutako gertaerak, hipotesiak, esperimentuak eta aurkikuntzak ere. Horiek argitaratuta, hitzaldien, argitalpenen (liburuak, aldizkariak) eta bikoitien arteko berrikuspenaren komunikazioa bermatzen da. Komunikazioa bermatuta, iritzi desadostasunekiko^[3] eztabaida bermatzen da. Praktika zientifiko egokirako ezinbestekoak dira esperimentuen erreproduzigarritasuna eta teoria zientifikoen faltsutzea.

Batzuetan, erakunde zientifikoek "barnetik" bizi duten egoeraren sintesi bat egiten dute, eta horrela, "kanpoaldeari" adierazten saiatzen dira barnean bizi den egoera. Eremu publikoan hainbat gai eztabaidagarriak dira, eta hauek eztabaida politiko edo mediatikoak bihurtzen dira. Komunitate zientifikoan gai horiek ez dira nahitaez eztabaidagarriak, eta kasu askotan kontsentsu zientifikoa ematen da, adibidez, eboluzio biologikoaren^[4]^[5] edo aldaketa klimatikoaren^[6] gaiekin.

Ezagutza zientifikoak objektibotasun izaera hartzen du komunitatearen eta bere erakundeen bidez, gizabanakoak alde batera utzita. D. Bloorrek, Popperren eta bere hiru mundu-teoriaren arabera, soziala denaren erresuma subjektu indibidualik gabeko erresuma bihurtzen du simetrikoki. Horrela, ezagutzaren eremua une jakin batean ezagutzen den horretara murrizten da: goi-komunitateak onartutako sinesmenetara, gainerako gizabanakoak kontuan hartu gabe. Ezagutza zientifikoa soilik "komunitate zientifikoari" atxikitzen zaio.

Baina horrek ez du esan nahi ezagutza zientifikoa, zerbait autonomo gisa, norbanako batengandik independentea denik. Ezagutza zientifikoa "sozialki finkatuta" dago dokumentu eta argitalpenetan, eta hau lotuta dago komunitateko norbanako^[7] konkretuen ezagutzarekin.

.

Aspektu filosofikoak

Adostasunaren gaia mintzagai garrantzitsua da zientziaren filosofian. Zientziaren helburua adostasuna lortzea dela dioen irizpideak berekin dakar zientzialaria eszeptiko bat izatea: zientzialariak bere pentsamendu kritikoa eta analitikoa erabiltiko ditu eztabaidatzen hasi aurretik aurkeztutako ebidentzia guztiak ebaluatzeko. Beste ezagutza-modu batzuetan ez bezala, ezagutza zientifikoa adostasuna onartzen duten premisekin egituratzen da. Premisa horiek unibertsalki uler daitezke, eta, beraz, gaian aditua den edozein adituk ebaluatu ditzake, horiei buruzko iritzia emateko edo adostasunaren parte izateko. Horrela, adostasuna onartzen duten premisekin lan egitea adostasun zientifikorako^[8] baldintza bat da.

Taldeetan beti izaten dira kide nabarmenak: gaindituak izan diren aurreko ideien defendatzaileak, ikuspuntu bakarreko lobby edo presio taldeak, eta bestelako disidente batzuk. Talde horietako bakoitza oso kementsu ager daiteke bere ikuspuntua sustatzean. Zientzia gizartean sartzen delarik, gizarte-talde batzuk teoria nabarmenen abokatu bihurtzen dira. Gizarte-talde horiek arrazoi politikoengatik jokatzen dute teoria nabarmenen abokatu gisa, eta ez arrazoi zientifikoengatik.

Hainbatek argitara ateratzen dute kontsentsu bat noiz izan den ezeztatua, gehienetan kanpoko teoria batek iraulita. Askotan, teoriaren ezeztapen horien kopurua esajeratuta agertzen da, eta hau arazo bat bihurtzen da kontsentsuaren balioa ulertzerako orduan. Beren izaeragatik beragatik, ongi finkatzen diren ideiak baino, askoz gehiago dira porrot egiten duten ideiak. Progresua ia beti mailakatua da, eta erradikalki berriak diren ideiak onartuak izatea oso arraroa da. Batzuetan, ideia berri bat onartzeko urteak pasa behar dira, ideia horren azterketa zehatz eta zorrotz batez gain. Tendentzia natural bat dago horrelako ideia erradikalki berriak balioesteko. Gehienetan, horrelako ideia berriak prentsa popular nahiz orokorrak balioesten dituzte, albiste interesgarriak bilatze aldera. Nature edo Science bezalako aldizkari zientifikoek ere, estimatzen dituzte horrelako ideia berriak.

Funtsezko zalantzen falta

Zentzu hertsienean, adostasun zientifikoa erabiltzen da adierazteko gai jakin batean, eremu horretako espezialistek akordio irmo bat lortu dutela. Adostasun zientifikoa zalantzarik gabe behagarriak diren gertaerei buruzko akordioan ematen da (behaketa sistematikoan eta esperimentazioan). Hortaz gain, adostasun zientifikoa lan zientifikoaren funtsezko truke arrazionalean oinarrituta ematen da, eta hau sistema zientifikoak argitara ateratzen du emaitzen argitalpenekin, baita binakako berrikuspen eta publizitatearekin ere (ikus metodo zientifikoa).

Adibidez, fisikan adostasun zientifiko bat dago erlatibitatearen teoria orokorraren eta mekanika kuantikoaren inguruan. Erlatibitate bereziaren teoria eta mekanika kuantikoa bateratutzat hartzen dira eremuen teoria kuantikoaren esparruan (edo "QFT": Quantum Field Theory). Adostasun zientifikoa dago eremuen teoria kuantikoaren azalpenaren baitan, oso baliagarria delako, baina ez dute teoria amaitutzat hartzen. Adibidez, ez du grabitatea kontuan hartzen. Erlatibitatearen teoria orokorra eta mekanika kuantikoa bateratu egin ditzake superkorden teoriak, baina ez dago adostasunik erabakitzeko ea errealitatea guztiz deskribatzen duen teoria izango den superkordena, eta ea hau izango den erabateko teoria hain bilatua.

Ziurgabetasuna eta adostasun zientifikoa politika estrategian: eztabaida faltsuak

Klima-aldaketaren eta giza jardueren adibidea

Eztabaida publikoetan, gai jakin batek zientzialarien kontsentsua duela baieztatzean, teoria horren balidaziorako argudio gisa hartzen da. Adostasun edo kontsentsu horrekin, ekintza-bide jakin bat sustatzen da. Era berean, "adostasun zientifikorik ez" motako argudioak maiz politika maltzurrak dituzten taldeek erabiltzen dituzte, adostasun zientifikoa duten gaiei garrantzia kendu eta iraintzeko asmoarekin.

Adibidez, duela gutxiko klima-aldaketari dagokionez, nahiz eta talde batzuek denbora luzez ukatu zuten, gaia aztertzean ikus daiteke adostasun zientifikoa egon zela klima-aldaketaren arrazoien inguruan. Naomi Oreskes zientziaren historialariak artikulu bat argitaratu zuen Science aldizkarian: IGIn erregistratutako argitalpen zientifikoen 928 laburpenen errepasoak, 1993 eta 2003 artekoak, global climate change (aldaketa klimatiko globala) terminoekin hautatuak, ez zuen erakusten esplizituki kontra egiten zionik Washingtonen berotze global antropogeniko bat dagoela dioen kontzeptu bati^[9]. Washington Post-eko ondorengo editorial batean, egileak argudiatzen zuen aurkikuntza zientifiko horien aurka dauden elementuek desadostasunaren dimentsioak handitzen dituztela, neurriz gain puztuz^[10]. MITeko Richard Lindzenek, egileak aipatutako batek, Wall Street Journal egunkarian bere hasierako jarrerarekin erantzun zuen, komunitate zientifikoan zalantza asko daudela benetan giza jarduerak klimari nolabait ere eragiten ote dion^[11]. Kasu honetan, adostasuna dagoela baieztatzea eta ukatzea politika alternatiboen aldeko argudio bihurtzen dira, esku hartu edo itxaron eta ikusi.

Bizitzaren jatorriaren adibidea

Antzeko eran, talde kreazionistek beti argudiatzen dute eboluzio biologikoari buruzko eztabaida handia egongo litzatekeela, zientzialariek benetan oso eztabaidatutako gaia izango zenaren irudipen faltsua emateko. Oinarri horren gainean argudiatzen dute zientziaren irakaskuntzan jatorriaren narrazioak berak eboluzioaren antzeko lekua izan beharko lukeela. Hala ere, zientzialarien artean ez dago eztabaida esanguratsurik gertakariaren errealitateari buruz, ezta Darwinen teoriaren eta eboluzio-sintesi modernoaren ardatzei buruz ere, eta soilik puntu espezifikoei buruzko desadostasunak eta ideia berriak ikusten dira. Beraz, esan daiteke teoria bera ez dela uxatu biologiaren esparruan^[12]. Halere, testuingurutik ateratako aipuekin nahasmena sustatzen da. Kontsentsua egoteak hemen ere ondorio politikoak ditu; izan ere, talde kreazionistak diseinu intelijentearen bidez beren ideologia sinesgarri egiten saiatzen dira, teoria zientifiko alternatibo bat balitz bezala, eta ez zientziaren kontrako dogma erlijioso bat.

Denborarekin emandako adostasun aldaketak

Teoria filosofiko eta historiko asko daude adostasun zientifikoa denborarekin nola aldatzen den azaltzeko. Aldaketa zientifikoaren historia oso zaila denez, eta iraganean gure "egungo" adostasun zientifikoari dagokionez "irabazleak" eta "galtzaileak" bilatzeko joera dagoenez, oso zaila da aldaketa zientifikoaren eredu zehatzak eta zorrotzak aipatzea. Hau oso zaila da neurri batean, zientziaren adar ezberdinek era batera edo bestera frogapen eta esperimentazio forma ezberdinekin lan egiten dutelako.

Aldaketa zientifikoaren eredu gehienak behaketa eta esperimentu zientifikoek emandako datu berrietan oinarritzen dira. Karl Popper filosofoak proposatu zuen, ezein egitate ez zela inoiz nahikoa izango teoria zientifiko bat erabat "frogatzeko", baina egitate bakar bat nahikoa litzatekeela "ezeztatzeko". Horrekin batera, esan zuen aurrerabide zientifiko guztiak gezurtatze-prozesu batean oinarrituta egon beharko lukeela: esperimentuak diseinatuko dira, eta indarrean dagoen teoriak kontuan hartu ezin dituen datu enpirikoak aurkitzen saiatuko dira. Horrela, haien faltsutasuna agerian utziko da, argudiatuz teoria berri bat egiteko beharra dagoela, aurrekoa garatuz edo aurrekoa guztiz ordeztuz.

Batzuetan, gutxiengoaren aldeko hipotesi edo teoria baten alde egiten dutenek, eta, beraz, egungo adostasun zientifikoaren (indarrean dagoen "Paradigma zientifikoaren") aurka daudenek, "Paradigma" terminoa mespretxuzko termino gisa erabili ohi dute. Horrela, beren teoria edo hipotesia pentsamolde aldaketa gisa nabarmentzen dute, indarrean dagoen "ortodoxia" kutsua duen adostasunaren aurka.

Adostasun zientifikoa gutxiengo talde zientifikoen aurrean

Berreste alderako isuri psikologikoaren aplikazio estandar batean, adostasun zientifikoa babesten duten ikerketa zientifikoak hobeto hartzen dira. Aitzitik, horren aurka egiten duten ikerketek denbora gehiago behar dute aztertu eta berresteko. Horregatik, baita denbora gehiago ere, komunitate zientifikoaren barruan onartuak edo baztertuak izateko. Hori dela eta, kasu batzuetan, indarrean dagoen paradigma zientifikoa zalantzan jartzen dutenei kritika gogorragoak egiten zaizkie erabiltzen dituzten baieztapen edo argudioengatik.

Ondo oinarritutako teoria zientifiko bat zalantzan jartzen duten ikerketak kontu handiagoz aztertzen dira, ondo landuta eta benetan akatsik ez duten jakiteko. Eszeptizismo zientifiko eta arreta hori (batzuetan gutxiengoen talde zientifikoek gaizki interpretatzen dutena) erabiltzen da zientzia babesteko, betiere ideia berrien arteko desadostasun goiztiarren aurrean. Hala ere, honek, sarri, gatazkak sortzen ditu ideia berrien aldekoen eta ideia nagusien aldekoen artean, bai ideia berria beranduago onartzen den kasuetan, bai azkenean baztertu edo baztertzen den kasuetan.

Thomas Kuhn-ek bere Iraultza zientifikoen egitura (1962) liburuan, arazo hau sakonki jorratzen du. Auzi honen adibide batzuk presente daude duela gutxiko zientziaren historian. Adibidez:

Kontinenteen jitoaren teoria, Alfred Wegenerrek proposatua eta Alexander Du Toit eta Arthur Holmesek babestua. Geologo gehienek sutsuki arbuiatua izan zen 50 urte beranduago ebidentzia ukaezinak aurkeztu ziren arte.
Zelula prokariotoak zelula eukariotoetara igarotzeko sinbiogenesiaren teoria. Lynn Margulisek proposatu zuen eta hasiera batean biologoek baztertua izan zen, baina orain orokorrean onartua dago.
Oreka puntuatuaren teoria, Stephen Jay Gould eta Niles Eldredgek proposatua. Oraindik eztabaidarako bidea ematen du, baina teoria ebolutiboaren gorputzean txertatzen ari da.
Prioien teoria — infekzio-ahalmena duten partikula proteikoak —, Stanley B. Prusinerrek proposatua gizakiaren entzefalopatia espongiforme transmitigarriak azaltzeko — kurua edo Creutzfeldt-Jakoben gaixotasuna — edo beste animalia batzuena. Hasieran errefusatua izan zen azido nukleikoen parte-hartzerik gabe mekanismo erreplikatibo bat postulatzean zuelako.
Helicobacter pylori izeneko bakterioa ultzera gastrikoaren eragile nagusia dela dioen teoria. Barry Marshallek eta Robin Warrenek 1982an proposatu zuten, baina urdaileko giro garratzegian bakterio bakar batek ere ezingo zuela aurrera egin objektatu zioten. Baliabide heroikoen bidez, bakterio-hazkuntza dosi bat hartuz, Marshallek frogatu zuen betetzen zirela Robert Kochen postulatuak.

Hala ere, aurreko adibideetako askok, hain nabariak ez diren iraulketak adierazten dituzte. Kuhnek berak ikusi zuen ideia berriak errefusatuak izaten zirela, gehienetan indarrean aurkitzen zen teoriaren egileen eskutik. Teoria egile horiek beren ekoizpen intelektualaren azken urteetan aurkitzen dira, botere akademikoaren gailurrean egoteaz batera. Hala ere, askotan, adostasunaren barruan, komunitate zientifikoan postu gorenagoan daudenek kontsideratu eta asimilatzen dituzte. Gainera, trantsizioaren izaera iraultzailea a posteriori puzteko joera dago, askotan protagonistengatik berengatik, eta are gehiago dibulgatzaileengatik, beti istorio zirraragarriak kontatzeko asmoa baitute.

Wegenerren teoria, arrazoi osoz baztertua izan zen bere alderdi mekanistikoetan, batez ere kontinenteak azal ozeanikoaren gainean lerratzeko zuten modu eta motiboengatik ( argumentu paleontologiko solido eta ukaezinetan oinarritua (s.l.) zegoen). Baina mugitzen diren kontinenteen geografia aldakorren deskribapenak lekua aurkitu zuen geologia eskuliburu guztietan, Dietz eta Hessenen azalpenak baino lehenago. Dietz eta Hessenek hedapen ozenikoko ereduak eta horien proba paleomagnetikoekin (Vine eta MAtthews), hirurogeiko hamarkadan azalpen mekanimo sinesgarri bat eman zuten. AZkenean, Wegener zientziaren heroien artean jarri zen bere ikerketari esker. Gainera, heroitasun horri gehitzen zaio froga berrien bila zegoela hil zela.
Lynn Margulisek organulu eukariotiko batzuen jatorri endosinbiotikoari buruz duen teoriak hainbat dimentsio ditu. Organulu batzuk jatorri sinbiotikokoak direnaren nozioa ez da berria, Schimperrek 1883an esan zuen kloroplastoari buruz, eta Altmanek 1890ean mitokondriari buruz. Mereschkovskik 1905etik, Famintzenek 1907tik, eta Wallinek 1927tik ere, argudioak eman zituzten, baita froga esperimentalak ere. Beste dimentsioa eukariogenesia sinbiogenesi bezala azaltzen dena da, sinbiosi mitokondrialarekin lotzen dena. Hau ez dago frogatua, baina, dirudienez, ezagutzen diren eukariote guztiak, arbaso mitokondriatu batengandik datoz. Azkenean, litekeena da eukariogenesia sinbiosiaren menpe egon izana, baina ez Margulisek susmatu zuen moduan, bi genoma prokariotikoen fusio bidezko genoma kimeriko baten bidez baizik. Margulisen meritua ez da, beraz, aurkikuntza berriak egin izana, baizik eta, areago, espiritu ireki eta berritzaile bat garatu izana. Bere lankideak jakinaren gainean egon gabe, egile errusiar eta erdieuroparrak irakurri zituen.
Gould eta Eldredgeren teoriak zioen eboluzio-denbora ez dela uniformea, eta aldaketa handienak krisietan metatzen direla. Teoria honek, teoria sintetiko deritzonari aurre egin behar izan zion, bere garaian oso progresiboa zen elaborazio erredukzionista bati. Teoria sintetikoak 1940an Thomas Hunt Morganen garaiko irteera genetikoa Darwinen hautespen naturalaren teoriarekin konbinatu zuen. Baina, Dobzhansky eta Mayr bezalako elementuekin batera, edozein zalantza egiteko burugogorrak zirenak, eskola berean Simpson aurkitu genuen. Simpsonek perspektiba paleontologiko batekin, aurrerapen berriak inspiratu zituzten elementu batzuk eskaini zituen, tartean, fundatzailearen teoria.
Agente infektatzaile batzuen izaera ez-nukleikoaren hipotesia, Alpertek eta bere taldeak formulatu zuten Naturen 1967an, eta 1982an Prusiner-ek (Sciencen argitaratua) baieztatu zuen ardien entzefalopatia espongiformearen agentea proteina bat zela. Ordutik, mekanismorik gabe, tesia arretaz tratatu zen, eta adostasuna honako honetan kokatu zen: teoria probablea zen, erregistratutako behaketen arabera, baina egiaztatu egin behar zen. Horretarako, azalpen mekanistiko bat aurkitu behar zen (proteinak, azido nukleikoak ez bezala, ez dira erreplikatzen; halaber, ez zen ezagutzen, eta ez dirudi existitzen denik, proteina nukleikotik azidora alderantzizko itzulpena egiteko mekanismorik). 1993an mekanismo hori aurkitu baino lehen ere, Prusinerren teoria asko zabaldu eta irakatsi zen, beharrezko ebidentziak metatzen ziren bitartean. Agente infektatzailea proteina bat, prioi bat, izatearen nozioa mesfidantzaz jaso zen, Prusinerrek berak justifikatua onartu duena. Baina Kuhnek deskribaturikoaren ildotik, zientziaren ohiko mekanismoak izan ziren ideia hori gaur egungo kontsentsuaren erdigune bihurtu zutenak Bitxia bada ere, prioiei buruzko adostasun horren aurkako oposizioa, unibertsala ez dena, zientzia ofizialaren zurruntasunari aurre egiten dion ahalegin iraultzaile gisa aurkezten da maiz.
Helicobacter pylori eta ultzera gastrikoaren arteko harreman etiologikoari buruzko Marshall era Warrenen aurkikuntzak, 1982an eta 1984an argitaratu ziren, ikerketa medikoaren hiru aldizkari handienetako bat den The Lanceten. Mikrobiologo naturalistek ez zuten onartzen mediku mikrobiologoen objekzioa. Mediku mikrobiologoak giro arautuetan bizi diren organismoekin zeuden ohituta, baina mikrobiologo naturalistak bitartean, muturreko bakterio espezializatuekin, muturreko giro berriak aurkitzen ari ziren. 1994an, Ipar Amerikako NIH erakundeak, ikerketa medikoaren finantzaketan ekarpen handiena egiten duen erakundeak, teoria erabat onartzen zuen "adostasun-adierazpen" bat argitaratu zuen, eta horren araberako neurri diagnostikoak eta terapeutikoak proposatu zituen.

Hala ere, berrikuntza teoriko horien hasierako marjinaltasuna erlatiboa da, eta horietako asko hasieratik onartzen eta argitaratzen dituzte eragin handiena duten aldizkariek. Komunitate zientifikoak teoria oso eszentrikoen argitalpenari ematen dion erantzuna ez da uniformea; batzuk ez dira gai onargarritasun-maila minimoa eskaintzen ez duten ideiei aurre egiteko, eta beste batzuk mauka zabalago baten aldekoak dira.

Un buen ejemplo lo ofrece la publicación en 1986, en la más prestigiada revista científica, Nature, del trabajo de Jacques Benveniste sobre lo que se designa ahora como la «memoria del agua».

Adibide on bat 1986an, Nature aldizkari zientifiko ospetsuenean, Jacques Benvenistek orain "uraren memoria" bezala izendatzen denari buruz egindako lana da.

La decisión del director, a sabiendas polémica, argumentada ya en un comentario editorial en el mismo número, no ha dejado de ser debatida hasta hoy.

Polemika handia sortu du zuzendariaren erabakiak, zenbaki bereko iruzkin editorialean azaldu dutenez, eta gaur arte eztabaidatu dute.

Algunos opinan que fue un error, que todavía sirve para alimentar las pretensiones científicas de algunas terapias mágicas, y otros que fue un riesgo merecido, en nombre de la necesaria publicidad de las ideas, sin la cual no es posible una verdadera libertad de juicio y un verdadero progreso científico.

Batzuen ustez, akats bat izan zen, oraindik terapia magiko batzuen asmo zientifikoak elikatzeko balio duena, eta beste batzuen ustez, merezitako arriskua izan zen, ideien beharrezko publizitatearen izenean, hori gabe ezinezkoa baita benetako judizio-askatasuna eta benetako aurrerapen zientifikoa.

Eztabaida zientifikoa

Ikus gainera

Kontsentsu
Enpirismo
Estado del arte
Paradigma
Pentsamendu kritiko
Criterio de demarcación
MC-14 (método científico en 14 etapas)

Erreferentziak

↑ «Glossary: Scientific Consensus». www.greenfacts.org. Consultado el 1 de marzo de 2021.
↑ Laudan, Larry (1986). Science and Values : the Aims of Science and Their Role in Scientific Debate.. University of California Press. ISBN 978-0-520-90811-6. OCLC 609849958. Consultado el 1 de marzo de 2021.
↑ «Books received». Science Education 88 (1): 153-156. 2003. ISSN 0036-8326. doi:10.1002/sce.10125. Consultado el 1 de marzo de 2021.
↑ http://www.aaas.org/news/releases/2006/pdf/0219boardstatement.pdf. Falta el |título= (ayuda)
↑ Dutton, R.N. (1981). «Position Statement -- Tools for Design Automation from a University Point of View». 18th Design Automation Conference (IEEE). doi:10.1109/dac.1981.1585373. Consultado el 1 de marzo de 2021.
↑ Climate Change Science. 28 de junio de 2001. doi:10.17226/10139. Consultado el 1 de marzo de 2021.
↑ Villoro, Luis (1999). El conocimiento (1. ed edición). Editorial Trotta. ISBN 978-84-9879-402-1. OCLC 888279590. Consultado el 1 de marzo de 2021.
↑ Malhotra, Yogesh. Knowledge Mapping and Management. IGI Global. pp. 1-13. ISBN 978-1-931777-17-9. Consultado el 1 de marzo de 2021.
↑ Oreskes, Naomi (2 de diciembre de 2004). «The Scientific Consensus on Climate Change». Science 306 (5702): 1686-1686. ISSN 0036-8075. doi:10.1126/science.1103618. Consultado el 3 de marzo de 2021.
↑ Yearley, Steven; Mercer, David; Pitman, Andy; Oreskes, Naomi; Conway, Erik (12 de enero de 2012). «Perspectives on global warming». Metascience 21 (3): 531-559. ISSN 0815-0796. doi:10.1007/s11016-011-9639-9. Consultado el 3 de marzo de 2021.
↑ &NA; (1991-12). «Don??t believe the amiodarone ???hype???». Reactions Weekly. &NA; (382): 3. ISSN 0114-9954. doi:10.2165/00128415-199103820-00006. Consultado el 3 de marzo de 2021.
↑ Sacks, Michael H. (1982-04). «THE MISMEASURE OF MAN—Stephen Jay Gould; Norton, New York, 1981, 352 pages, $14.95». Psychiatric Services 33 (4): 314-315. ISSN 1075-2730. doi:10.1176/ps.33.4.314. Consultado el 3 de marzo de 2021.

[1] «Glossary: Scientific Consensus». www.greenfacts.org. Consultado el 1 de marzo de 2021.

[2] Laudan, Larry (1986). Science and Values : the Aims of Science and Their Role in Scientific Debate.. University of California Press. ISBN 978-0-520-90811-6. OCLC 609849958. Consultado el 1 de marzo de 2021.

[3] «Books received». Science Education 88 (1): 153-156. 2003. ISSN 0036-8326. doi:10.1002/sce.10125. Consultado el 1 de marzo de 2021.

[4] ttp://www.aaas.org/news/releases/2006/pdf/0219boardstatement.pdf. Falta el |título= (ayuda)

[5] Dutton, R.N. (1981). «Position Statement -- Tools for Design Automation from a University Point of View». 18th Design Automation Conference (IEEE). doi:10.1109/dac.1981.1585373. Consultado el 1 de marzo de 2021.

[6] Climate Change Science. 28 de junio de 2001. doi:10.17226/10139. Consultado el 1 de marzo de 2021.

[7] Villoro, Luis (1999). El conocimiento (1. ed edición). Editorial Trotta. ISBN 978-84-9879-402-1. OCLC 888279590. Consultado el 1 de marzo de 2021.

[8] Malhotra, Yogesh. Knowledge Mapping and Management. IGI Global. pp. 1-13. ISBN 978-1-931777-17-9. Consultado el 1 de marzo de 2021.

[9] Oreskes, Naomi (2 de diciembre de 2004). «The Scientific Consensus on Climate Change». Science 306 (5702): 1686-1686. ISSN 0036-8075. doi:10.1126/science.1103618. Consultado el 3 de marzo de 2021.

[10] Yearley, Steven; Mercer, David; Pitman, Andy; Oreskes, Naomi; Conway, Erik (12 de enero de 2012). «Perspectives on global warming». Metascience 21 (3): 531-559. ISSN 0815-0796. doi:10.1007/s11016-011-9639-9. Consultado el 3 de marzo de 2021.

[11] &NA; (1991-12). «Don??t believe the amiodarone ???hype???». Reactions Weekly. &NA; (382): 3. ISSN 0114-9954. doi:10.2165/00128415-199103820-00006. Consultado el 3 de marzo de 2021.

[12] Sacks, Michael H. (1982-04). «THE MISMEASURE OF MAN—Stephen Jay Gould; Norton, New York, 1981, 352 pages, $14.95». Psychiatric Services 33 (4): 314-315. ISSN 1075-2730. doi:10.1176/ps.33.4.314. Consultado el 3 de marzo de 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]